Tradycje związane z historią tańca kathak
Dlaczego taniec kathak pomimo, że wywodzi się z dworów królewskich uważa się za taniec religijny? Skąd wzięła się tradycja tańczenia historii mitologicznych?
Czyli historia tańca kathak, taka, jaka przekazuje się adeptom tej sztuki (nie – indologom, czy badaczom). A którą wyniosłam z lekcji teorii tańca kathak prowadzonych przez ówczesną dyrektor Instytutu Kathak Kendra w New Delhi – Dr Chetnę Joshi
Kathakkas – społeczność muzyków i tancerzy
Kathak – dosłownie znaczy „opowiadać”, kathakkas – muzycy i tancerze z pokolenia na pokolenie, zajmujący się sztuką, jak rzemiosłem – tworzyli społeczność, która popularyzowała historie mitologiczne.
Mit założycielski
W sanskrycie synonimem słowa kathak jest Kaushilav. Wierzy się, że pustelnik Valmiki napisał Ramayanę, a jej muzycznej narracji nauczył Lavę i Kusha – synów Ramy. Po raz pierwszy przedstawili oni Ramayanę na dworze króla Ramy. Od nich osoby, które zaadaptowały tradycję opowiadania Ramayany gestami i muzyką dostali imię Kushilavas, a następnie Kathakkas.
Tradycje, do których odwołuje się tematyka tańca kathak.
Ruch bhakti – propagowanie kultu boga Vishnu i Krishny
Początek tańca kathak (lub może precyzyjniej – tańców charakteryzujących się pewnymi wspólnymi cechami, które pod koniec XIX wieku zakwalifikowano jako jeden styl i nadano nazwę – Kathak) upatruje się sięgając do ruchu Vaishnavitów – wyznawców Vishnu i jego avatara – Krishny, w okresie Bhakti – czyli czasie szczególnie nastawionym na dewocję.
Kult boga Vishnu rozwinął się na południu Indii już w okolicach VI-VII wieku. Vaishnavici – wędrowni poeci, wysławiali boga i przekazywali mitologiczne historie poprzez śpiew i taniec, wykonywany pod słowa poezji.
Ruch Bhakti dotarł na północ Indii w XII wieku i szczególnie rozkwitł na przełomie XV/XVI wieku. Do dzisiaj najbardziej ceni się filozofa i myśliciela oraz ascetę Vallabchacharyę, założyciela Pushto Marg i wielu ośrodków duchowych, w których wyznawcy Krishny, poeci ofiarowywali swoją pracę w darze dla ukochanego bóstwa.
Do dziś znamy imiona 8 poetów z nim związanych: tzw. ashtachaap: Kumban, Sur, Krishna, Paramanand, Govind, Chtswami, Chaturbhuj oraz Nand o takim samym nazwisku-Das. Do dzisiejszego dnia w repertuarze tańca kathak znajdują się kompozycje oparte na ich poezji, takie jak „paad”, w czuły sposób opisujące małego Krishnę, czy zbiór pieśni „Sursagar” (Sur Dasa) – „morze melodii”. Tworzone w jednym z dialektów hindi – Brij bhasha, co pomogło popularyzować poezję pośród szerszej publiczności.
Następnie w XVI wieku tworzył poeta Tulsidas, który między innymi przetłumaczyl Ramayanę na dialekt, oraz tworzył kompozycje do dziś przedstawiane przez tancerzy kathaku. Tulsidas uważał też, że uwolnienie z koła urodzin i śmierci poprzez wiarę jest możliwe dla wszystkich, dlatego tak ważne jest rozpowszechnienianie wiary w sposób dostępny i zrozumiały dla każdego.
RASA LILA – mistyczny taniec Kryshny z gopi
W XV wieku rozwinęła się też kolejna tradycja bardzo blisko związana z repertuarem tańca kathak, mianowicie – Raas Lila (lub Rasa lila). Raas Lila ma miejsce jednej nocy, kiedy gopis – pasterki- z Vrindavan, słysząc dźwięk fletu Krishny, wymykają się ze swoich domów i od rodzin, aby połaczyć się we wspólnym tańcu z Krishną.
Krishna jest jeden, gopi- tysiąc, okrażają go kołem w tanecznym korowodzie, ale każdej z nich wydaje się, że Krishna tańczy tylko z nią. Według wiary wyznającej Krishnę to jedno z najbardziej ezoterycznych wyobrażeń. Romantyczna miłość pomiędzy ludźmi w materialnym świecie, widziana jest jako iluzoryczne odbicie wzorca duszy dążącej do unii z wyższym ja. Kolisty układ oraz pozy przyjmowane przez tancerzy nasuwają też skojarzenie z kołami energetycznymi, ważnymi w filozofii Indii.
Gopis- pasterki, są rozumiane jako wiele cieni samego siebie, z których każdy dąży do zjednoczenia z prematerią, czy uniwersalna miłością, jaką symbolizuje Krishna. Przedstawienia Rasa Lila zapoczatkowal Swami Uddavaghamanda Devacharya w XV wieku we Vrindavan, po to ,aby ludzie lepiej mogli zrozumieć sens tekstu pisanego. Muzyka była w stylu Dhrupad, do pieśni akompaniował sitar i pakhavaj, a językiem był nadal Braj bhasha, pochodny hindi. Do dzisiaj na scenach można zobaczyć Rasa lilę i do dzisiaj do tańca kathak akompaniują właśnie te instrumenty. Niektórzy badacze uważają, że właśnie Raas lila choć była tańcem ludowym, stanowi korzenie współczesnego tańca kathak.
Raas Lila osadzona była bowiem w tintaali (melodia na 16 bitów) lub japtali (10 bitów) niektóre przedstawienia zawierały formy rytmiczne takie jak tora, tukra, paran czy tihai. Niektórzy uważają, że Raas lila wywodzi się od Halaali saal, czyli od tańca boga Krishny na głowie pokonanego węża Kaliya, wierząc nawet, że sylaby (bol) recytowane i wygrywane stopami przez tancerzy kathak pochodzą wprost od dźwięków, jakie wydawały stopy Krishny podczas tańca na głowie węża.
EPOKA MUGHAL – dwory królewske
W okresie panowania muzułmańskich władców, czyli w epoce Mughal, (pocz 1526 do 1885) artyści związani ścisle z kultem świątynnym szukali patronatu u hinduistycznych władców Rajastanu, inni dołączyli do dworów nowych muzułmańskich władców, a pozostali starali się pozostać tylko w swojej tradycji.
Należy podkreślić, że tylko dwóch pierwszych władców miało korzenie w Azji centralnej. Pozostali z dynastii Mughal byli już potomkami Rajputów i Persów. Była to więc kultura Indo-Perska i taki też jest taniec kathak, który w formie najbliższej tego, co dzisiaj oglądamy rozwinął się dopiero na dworach.
W czasie upadku dworów i przejęcia panowania przez Anglików sytuacja artystów uległa nagłej zmianie, przede wszystkim ucierpiały na tym kobiety. Taniec zaczął być kojarzony z prostytucją i dziewczętom z dobrych domów został zakazany. Stąd tradycja np. Tawaif i tzw. nautch girls praktycznie zanikła lub była bardzo zniesławiona. O kobietach jednak mało sie mówi. Historia, której się uczy do połowy XX wieku omawia głównie linię męską.
TAWAIF – dworskie kurtyzany
Umrao Jaan – to przedstawienie jak wyglądała sztuka kobiet zwanych tawaif – dworskich kurtyzan o bardzo wysokim statucie, które nieraz same wybierały sobie patronów – mecenatów, to u nich pobierali nauki wrażliwości na piękno, sztukę, muzykę i taniec przyszli władcy, niektóre tawaif nich zostawały nawet żonami możnowładców. Były to kobiety wykształcone, potrafiące rozmawiać o sztuce, polityce, biegłe w matematyce, toczące dysputy filzoficzne, a ich taniec i śpiew miał na celu dostarczyć wysublimowaną rozrywkę dla wysoko postawionej publiczności, niekiedy wykraczało to poza strefę oficjalną, ale seks nie był elementem kontraktu spotkania z Tawaif. Dopiero w czasie upadku dworów muzułmańskich tawaif utraciły swoje pozycje i mecenasów i ich sztuka zaczęła być kojarzona z prostytucją, co bardzo zniesławiło imię tańca. Tawaif nie były to devadasi. Prawdopodobnie ich taniec był najbliższy właśnie obecnemu kathakowi. I to one są bohaterkami wielu Bollywoodzkich produkcji.
NAUTCH GIRLS
Były tez tzw. nautch girls i chłopcy przebrani za kobiety, czyli grupy tańczące przy każdej możliwej okazji. Ich tradycja jest równie stara, ale zniesławiona. Sytuacja kobiet tancerek na początku XX wieku była fatalna. Braminki z dobrych domów, które chciały tańczyć często były wyłączane z „szanującej się” społeczności. Stąd do poł. XX wieku historia kathaku, jako tańca „wysokiego” jest historią w zasadzie wyłącznie mężczyzn…
Dopiero artyści tacy jak Rukmini Devi, Sitara Devi, Uday Shankar pod wpływem europejskiej baleriny Anny Pawłowej, zwrócili się ku korzeniom i tańcom narodowym i walczyli o podniesienie rangi tańców tradycyjnych wykonywanych również przez kobiety do miana sztuki. A mogły zrobić to tylko poprzez religię. Czyli tak przekształcić i taki repertuar dobierać, aby sięgał ideałom wysokich klas braminów.
Stąd do dzisiaj przed recitalem tańca zapala się lampy oliwne, zaprasza znakomitych gości honorowych i dba o wysokie morale adeptów tańca.
KATHAK współcześnie
A współcześnie kathak rozwija się cały czas i zmienia. Kumudini Lakhia założycielka Instytutu Kadamb w Ahmedabadzie zapoczatkowała nurt „współczesny”, w którym kładzie się nacisk na indywidualny styl tancerza, na niekopiowanie swojego mistrza, a szukanie własnej drogi. Kathak wszedł na drogę szukania znaczenia pojęć takich jak nieskończoność, przestrzeń, czas, zamiast tylko dosłownie, a więc dogestowo” opowiadać o mitologii. Głębsze poszukiwania korzeni kathaku, poza Indiami, skierowały też uwagę na praktyki sufich i kathak często sięga po teksty filozoficzne i tematy sufickie.
